Wat is een rivier en wat maakt dat die leeft of niet? Dat is nog niet zo makkelijk te definiëren. Simpel gezegd is een rivier een volume aan water dat van een hoge plek, een berg of heuvel, naar beneden stroomt. Beginnend als klein stroompje, uit een of meerdere bronnen of als smeltwater van een gletsjer, zich een weg naar beneden zoekt. Doordat het onderweg gevoed wordt door regen, grondwater en zijrivieren groeit de rivier, hij wordt breder om uiteindelijk uit te monden in zee of oceaan, een meer, een andere rivier, woestijn of moeras. Om echt een rivier te mogen heten moet de breedte op een gegeven moment minimaal 10 meter zijn. 

Maar een rivier is zoveel meer dan dat, zoveel groter. Geen rivier zonder land waar hij doorheen trekt en waardoor hij begrensd wordt. Zonder planten die voor zuurstof in het water zorgen. Zonder dieren die de planten in toom houden. Het stroomgebied voedt de rivier. Hij groeit, wordt breder, waaiert uit, meandert, vervlecht, er ontstaan zijtakken, nieuwe rivieren die een afslag nemen. Of hij krimpt doordat tijdens hete en droge periodes er meer water verdampt dan erbij komt, een rivier kan zelfs helemaal droog komen te staan of ondergronds verder gaan. Dus een rivier ontstaat, groeit, krimpt, wordt gevoed, voedt zijn omgeving, stroomt, zoekt zijn eigen weg. Dit klinkt allemaal heel levendig.  

En een rivier is zoveel meer dan alleen water en zwaartekracht. Het is een ecosysteem waarin vele andere ecosystemen, planten en dieren bestaan. Het vormt de omgeving en vormt zich naar de omgeving. Er leven planten, algen, wieren, vissen, krabben en zoveel meer in en aan. Het zorgt voor vruchtbare aarde aan zijn oevers. 

Het is misschien lastig om je een rivier als een levend iets voor te stellen, tegelijkertijd is het heel makkelijk om je een dode rivier voor te stellen. Een stinkende, giftige, rottende massa waarin de vissen met hun buik boven komen drijven. Waarvan het water ondrinkbaar is geworden voor dieren en planten. 

Misschien is een sluitende definitie niet nodig om het te begrijpen. Net als een rivier elk moment anders is, altijd in beweging is. Een rivier is als een bloedsomloop in een dier, in onszelf. Leeft de bloedsomloop? 

Mensen hebben veel invloed op rivieren, op de natuur. En tegenwoordig is dat vrijwel altijd een negatieve invloed. Ze worden gebruikt als jachtgebied door vissers, als weg voor boten, als badplaats en om in te zwemmen. Maar ook als stortplaats voor afval, chemisch, radioactief en giftig. Overal worden rivieren getemd, ingedamd, omgeleid. Veel rivieren lijken helemaal niet meer op hoe ze ooit begonnen, wijd uitwaaierend, elke dag een nieuwe route zoekend, soms vele kilometers breed. Zo zien wij ze hier niet meer. Macfarlane bezoekt er een paar in dit boek. 

In dit boek, Leeft een rivier?, gaat het uiteraard over rivieren, niet als een geïsoleerd lichamen maar in samenspel met hun omgeving, stroomgebieden, delta’s, bossen, kreken, zijrivieren, aftakkingen, mensen, etc. Voor dit boek bezoekt hij drie landschappen met rivieren, alledrie worden ze op dit moment met de dood bedreigd (respectievelijk door mijnbouw, vervuiling en indamming) en alledrie spelen ze een rol in de strijd voor natuurrechten; de beken van Los Cedros in Ecuador (waar in 2008 natuurrechten vastgelegd werden in de grondwet, rechten die inmiddels onder een nieuw bewind alweer onder druk staan), de drie grote rivieren die door het Indiase Chennai stromen en de Mutehekau Shipu (Magpie River) in Quebec, Canada. Drie verhalen over drie rivieren en de personen die er een band mee hebben, met name mensen van inheemse volken spelen een belangrijke rol.  

Een nieuw boek van Macfarlane is altijd een feest en een reden om de tijd te nemen om ervoor te gaan zitten. Meestal duurt het een tijdje voor ik aan een nieuw boek begin, eerst moet ik er een beetje aan wennen en omheen cirkelen tot het juiste moment daar is. De boeken van Macfarlane vragen concentratie en aandacht. Hij weet belachelijk veel en kan er boeiend over vertellen. Of hij nou de ondergrondse wereld van Parijs ontdekt in Benedenwereld, oude paden bewandelt in De oude wegen of zoals in dit boek een spannende kayaktocht door de wildernis maakt, het boeit altijd en je steekt er ook nog eens veel van op. Te veel om te onthouden. Te veel om te benoemen in een recensie. Altijd gaan zijn boeken over landschappen, natuur en de mens die er deel van uitmaakt. Over het samenspel tussen die, en meer, elementen. Hij noemt dit boek zijn meest urgente, meest politieke vanwege het belang van, schoon, water, niet alleen voor de mens maar zeker ook voor de rest van de planeet. 

Hij zoekt ook altijd naar taal die past bij het onderwerp. In dit boek moest het vooral vloeien. 

Naast schrijver, hoogleraar en activist is Macfarlane ook een avonturier. Doordat zijn eigen ervaringen een belangrijk deel van zijn boeken uitmaken en hij ook enthousiast en belangstellend naar alles en iedereen is, worden zijn boeken ook interessanter en spannender om te lezen. De kayaktocht over de rivier in Canada in dit boek is daar een voorbeeld van. En zijn gesprekken met activisten en, dikwijls oorspronkelijke, bewoners, van de gebieden die hij bezoekt. Waarbij hij laat blijken open te staan voor hun ervaringen, kennis en ideeën. 

Of een rivier leeft is niet eens de belangrijkste vraag waar dit boek over gaat. Belangrijker is of een rivier, een bos, een ecosysteem, een dier, een volk, rechten kan hebben. Of het recht op bescherming, recht om te leven zoals het wil leven verdient? Moet het daarvoor aan kunnen tonen dat het leeft? 

In een tijd waarin zelfs bedrijven rechten hebben, rechtspersonen kunnen zijn, lijkt het mij dat natuur dat zeker ook zou moeten hebben. Uiteindelijk is natuur een stuk belangrijker voor alles en iedereen dan welk bedrijf dan ook. 

Titel: Leeft een rivier?
Auteur: Robert Macfarlane
Uitgever: Atheneum – Polak & Van Gennep
Vertaler: Nico Groen